Έχεις αναρωτηθεί ποτέ γιατί καμιά φορά δεν μπορείς να παραδεχτείς ένα συναίσθημα; Ή γιατί αντιδράς υπερβολικά σε κάτι που, αντικειμενικά, δεν είναι και τόσο σοβαρό; Ή ακόμα, γιατί υπάρχουν στιγμές που νιώθεις σαν να αποσυνδέεσαι από αυτό που σου συμβαίνει;

Όλα αυτά — και πολλά ακόμη — δεν είναι τυχαία. Συχνά, πρόκειται για μηχανισμούς άμυνας: στρατηγικές που χρησιμοποιεί το ασυνείδητο για να μας προστατεύσει από κάτι που μας προκαλεί άγχος, φόβο, ντροπή ή εσωτερική σύγκρουση.

Τι είναι οι μηχανισμοί άμυνας;

Σύμφωνα με τη γνωστή ψυχαναλύτρια Nancy McWilliams, οι μηχανισμοί άμυνας είναι ψυχολογικές διεργασίες, αυτόματες και κατά κανόνα ασυνείδητες, που χρησιμοποιούν τα άτομα, προκειμένου να αποφύγουν ή να διαχειριστούν κάποιο ισχυρό και απειλητικό συναίσθημα, συνήθως του άγχους, ενίοτε όμως και της υπερβολικής θλίψης, της ντροπής, του φθόνου ή άλλων αποδιοργανωτικών συναισθηματικών εμπειριών. Ένας άλλος λόγος που θεωρείται ότι χρησιμοποιούνται ασυνείδητα αυτοί οι μηχανισμοί είναι η διατήρηση της αυτοεκτίμησης του ατόμου. Αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της ψυχαναλυτικής θεωρίας (αρχικά από τον Freud και αργότερα πιο αναλυτικά από την κόρη του, την Anna Freud και πολλούς ακόμη), και παραμένουν ως σήμερα κεντρικά εργαλεία κατανόησης της ψυχικής λειτουργίας.

Με απλά λόγια:

Είναι τρόποι με τους οποίους ο νους μας προσπαθεί να μας προστατεύσει από συναισθήματα ή σκέψεις που δεν αντέχουμε εκείνη τη στιγμή.

Κι αν αναρωτιέσαι:

«Είναι καλό ή κακό να τους χρησιμοποιώ;»

Η απάντηση είναι: ούτε καλό ούτε κακό — είναι ανθρώπινο. 
Όλοι μας χρησιμοποιούμε μηχανισμούς άμυνας, καθημερινά. Το ζήτημα είναι να τους αναγνωρίζουμε και να βλέπουμε αν μας βοηθούν ή μας περιορίζουν.

Οι 10 πιο συχνοί μηχανισμοί άμυνας:

1. Άρνηση

Ο νους μας αρνείται την πραγματικότητα όταν είναι εξαιρετικά επώδυνη ή δύσκολη να τη διαχειριστούμε. Η άρνηση έρχεται στην επιφάνεια αυτόματα σε όλους τους ανθρώπους όταν πληροφορούνται για παράδειγμα, για κάποια καταστροφή ή θάνατο προσφιλούς προσώπου και αντιδρούν αναφωνώντας “Ε όχι, δεν το πιστεύω!”. Ένα άλλο παράδειγμα άρνησης είναι οι άνθρωποι που γνωρίζουν ότι πάσχουν από κάποια πολύ σοβαρή ασθένεια, και αρνούνται να κάνουν περαιτέρω εξετάσεις ή ακόμα και να δεχθούν θεραπεία, συνεχίζοντας τη ζωή τους σαν να μην συμβαίνει τίποτα.

2. Απώθηση

Ασυνείδητη απόκρυψη ή παράβλεψη σκέψεων ή συναισθημάτων που προκαλούν δυσφορικά συναισθήματα. Σπρώχνουμε, ουσιαστικά, κάτι έξω από τη συνείδηση, στο ασυνείδητο. Για παράδειγμα, ένας ενήλικας που δεν θυμάται καθόλου κάποια τραυματικά παιδικά γεγονότα.

3. Προβολή

Η προβολή είναι μια διεργασία με την οποία ένα δικό μας συναίσθημα, δεν αναγνωρίζεται από εμάς ως δικό μας, και το αποδίδουμε στους άλλους. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να νιώθει φθόνο για ένα κοντινό του πρόσωπο, αλλά κατηγορεί εκείνο ότι τον ζηλεύει, τη στιγμή που κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα.

4. Μετάθεση

Όταν η πραγματική “πηγή” του συναισθήματος μας φαίνεται επικίνδυνη ή τρομακτική, το συναίσθημα μεταφέρεται σε κάποιον άλλον, πιο “ασφαλή” αποδέκτη. Υπάρχει μια κλασική γελοιογραφία – πλέον μπορείτε να τη βρείτε στο διαδίκτυο – με τον άνθρωπο που κατσαδιάζεται από το αφεντικό του, πηγαίνει στο σπίτι και τα βάζει με τη γυναίκα του, η οποία ξεσπάει στο παιδί τους, το οποίο εκρήγνυται με τη σειρά του στη γάτα τους. (The yelling cycle)

5. Αντιδραστικός σχηματισμός

Όταν μετατρέπουμε ένα συναίσθημα στο εκ διαμέτρου αντίθετό του, προκειμένου να το καταστήσουμε λιγότερο απειλητικό. Μη μπορώντας, δηλαδή να αποδεχτούμε το αληθινό συναίσθημα, δείχνουμε το αντίθετό του. Για παράδειγμα, ενώ κάποιος δεν τρέφει καμία πραγματική συμπάθεια για τον εργοδότη του, δεν το αντιλαμβάνεται και πιστεύει ότι διακατέχεται μόνο από σεβασμό και εκτίμηση προς το πρόσωπό του.

6. Μετουσίωση

Η έκφραση των παρορμήσεων και των συναισθημάτων που θεωρούμε ως αρνητικά, με έναν κοινωνικά αποδεκτό και εποικοδομητικό τρόπο. Για παράδειγμα, η εκτόνωση της επιθετικότητας ενός ατόμου, που πραγματοποιείται μέσω της έντονης γυμναστικής.

7. Εκλογίκευση

Αντί να βιώσουμε το δυσφορικό συναίσθημα που μας προκαλεί μια κατάσταση, δίνουμε μια “λογική” εξήγηση για αυτό που συνέβη, ώστε να νιώσουμε καλύτερα. Για παράδειγμα, προκειμένου να μη βιώσουμε τον πόνο της απόρριψης, επειδή δεν μας πήραν σε μία δουλειά, συμπεραίνουμε ότι “έτσι κι αλλιώς δεν ήταν για μας”.

8. Χιούμορ

Η χρήση του χιούμορ και των αστεϊσμών, προκειμένου να αντέξουμε επώδυνες καταστάσεις. Για παράδειγμα, ένας ενήλικας ο οποίος, όταν ξεκινά να σοβαρεύει πολύ η συζήτηση κάνει ασταμάτητα πλάκα.

9. Παλινδρόμηση

Επιστροφή σε συμπεριφορές που άρμοζαν σε παλαιότερα στάδια της ωρίμανσής μας (π.χ. όταν ήμασταν παιδιά) όταν νιώθουμε μια δυνητική απειλή. Για παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι γκρινιάζουν όταν είναι πολύ κουρασμένοι. Ένα άλλο παράδειγμα μπορεί να είναι ένας ενήλικας που κλαίει ή φωνάζει πεισματικά, σαν παιδί, όταν νιώθει να “στριμώχνεται” συναισθηματικά.

10. Μόνωση

Διαχωρισμός του συναισθηματικού στοιχείου από το γνωσιακό περιεχόμενο μιας κατάστασης. Με άλλα λόγια, γνωρίζουμε και μπορούμε να ανακαλούμε στη μνήμη μας το τραυματικό γεγονός, αλλά δεν συνδεόμαστε με αυτό συναισθηματικά. Για παράδειγμα, οι ιατροί που χρειάζεται να είναι ψύχραιμοι σε επεμβάσεις ασθενών ζωής και θανάτου, μονώνουν τα όποια δυσάρεστα συναισθήματά τους προκειμένου να είναι αποδοτικοί στη δουλειά τους. Ένα άλλο παράδειγμα μπορεί να είναι οι επιζώντες ενός πολέμου που αναφέρονται αποστασιοποιημένα και “ψυχρά” στις φρικαλεότητες που έζησαν.

Γιατί να τους μάθω;

Η επίγνωση των μηχανισμών άμυνας μας βοηθά:

• Να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και τις αντιδράσεις μας
• Να δούμε τι πραγματικά νιώθουμε πίσω από αυτό που δείχνουμε
• Να βελτιώσουμε τις σχέσεις μας, όταν αρχίζουμε να παρατηρούμε πώς προστατευόμαστε (και πώς “χτυπάμε” άθελά μας)
• Να προχωρήσουμε στην πραγματική αυτογνωσία, αποδεχόμενοι τις σκοτεινές μας πτυχές με καλοσύνη

Επίλογος: Από την Άμυνα στην Αυτογνωσία

Οι μηχανισμοί άμυνας δεν είναι από μόνοι τους πρόβλημα, αποτελούν την προσπάθεια του ψυχισμού μας να αντέξει και να προσαρμοστεί. Αλλά όταν επαναλαμβάνονται ασυνείδητα και εμποδίζουν την επαφή με τον εαυτό μας και τους άλλους, τότε ίσως ήρθε η ώρα να τους παρατηρήσουμε λίγο πιο προσεκτικά.

Όχι για να τους απορρίψουμε, αλλά για να τους κατανοήσουμε. 
Να δούμε πότε μας ωφελούν… και πότε μας περιορίζουν. 
Στόχος της θεραπείας είναι άλλωστε η κατανόηση όλων των πτυχών του εαυτού, ακόμα και των πιο επίπονων και ενοχλητικών, με απώτερο σκοπό την πραγματική ανάπτυξη συμπόνοιας για τον εαυτό μας και την καλύτερη διαχείριση καταστάσεων και σχέσεων με τους άλλους.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα κείμενα που γράφω εδώ έχουν καθαρά εκπαιδευτικό χαρακτήρα και σε καμιά περίπτωση δεν υποκαθιστούν ιατρικές ή ψυχοθεραπευτικές οδηγίες. Αν κάποια από τα παραπάνω σας αγγίζουν έντονα, απευθυνθείτε σε κάποιον εξειδικευμένο επαγγελματία.